Mücərrəd
27 sentyabr 2020-ci ildə, Ermənistan və Azərbaycan arasında başlayan ikinci Dağlıq Qarabağ müharibəsi onilliklər ərzində hər iki cəmiyyətdə formalaşmış müharibə sistemlərinin və hərbiləşdirilmiş maskulinliyin artması fonunda çox gözlənilən idi. Açıq-aydın siqnallardan biri, bu genişmiqyaslı döyüşlərdən cəmi iki ay əvvəl, 2020-ci ilin iyul ayında Azərbaycanda verilmişdi. Həmin vaxt Tovuz/Tavuş sərhəddində yenidən ağır eskalasiya baş verərəkən, Bakı küçələrində yürüş edən minlərlə kişinin təcili hərbi səfərbərlik tələbləri əslində bu "könüllülüyü" yaradan siyasi rejimin planlarını tamamlayırdı. Bu maskulin səhnəyə nə qarşı gələn, nə də açıq şəkildə dəstəkləyən feminin səsləri eşitmədikdə feminist araşdırmaçı Cynthia Enloe-in vaxtilə verdiyi sual yaranır(Enloe,2000): “Qadınlar hardadır bəs?”. Üstəlik, bu sual, Dağlıq Qarabağ ətrafında 6 həftəlik müharibə zamanı qadınların hərbiləşdirilmiş maskulinliyin yayılmasında iştirak etmə vasitələrini və qadınların “axra cəbhədə” və cəbhə bölgəsində mövqelərini nəzərdən keçirməyə kömək edir. Gender zülmü və müharibə sistemi daxilində gender gözləntilərinin necə qurulmasını vurğulayan bu məqalədə, yuxarıda qeyd olunan altı həftəlik müharibə zamanı qadınların fərqli rolları feminist obyektivdən müzakirə ediləcək. Məqalədə, həmçinin müharibə zamanı müşahidə etdiyim və qeyd etdiyim cəbhəyanı bölgələrdəki qadınların əsl təcrübələrinə də baxılacaq.
Giriş
Müharibə və militarizmin feminist nəzəriyyələrdən analizi hegemon və hərbiləşmiş maskulinliyin maskulin/feminin bölgüsünü və tərsinə bu bölgünün hərbiləşmiş maskulinliyi necə müəyyənləşdirdiyini araşdırır. Tarixən gender sosiallaşması yolu ilə gender-binarizm və iyerarxiyaların qurulması, kişiləri və qadınları nəyin bahasına olursa olsun bu quruluşa uyğunlaşmağa məcbur edib (Sjoberg & Via, 2010, s. 10-13) . Kişilər üçün bu xərcin ödənilməsi, kişiliklərini sübut edə bilsələr, muxtariyyət, güc və cinsi əlaqədir. Bununla yanaşı, maskulinliklər də fərqli iyerarxiyalar şəklindədir və dominant/hegemon olanlar həmişə başqaları üzərində gücə malikdir. 1980-ci ildə , Connell hegemon maskulinliyi cəmiyyət səviyyəsində kişilərin qadınlar üzərindəki hakimiyyəti kimi, amma həm də bəzi imtiyazlı kişilərin daha marjinal və imtiyazsız kişilər üzərindəki gücü olduğunu göstərən analitik alət təsvir edir (Connell, 2005) . Gramsciyə görə hegemonya, nisbi konsensus və əksəriyyətin bu dominant mədəniyyətdə istəkli iştirakı ilə əldə edilən bir hökmranlıq mövqeyidir (Gramsci, 1971). Hegemon maskulinlikdən faydalananların bir çoxunun, eləcə də zülm görənlərin bir çoxunun, xüsusən də qadınların bu sistemi qorumaq üçün ümumi ictimai bir razılığı var. Başqa sözlə desək, hegemon maskulinlik həm qadınların, həm də kişilərin mükafatlandırmağa və kompensasiya verməyə razı olduqları ictimai idealdır.
Dövlət və müharibə sistemləri daxilində maskulinliklər daha çox təzyiq altında olduğundan "arxa cəbhə" və “ön cəbhə” dixatomiyasını yaratmaqla gender iyerarxiyalarını və seqreqasiyasını daha da dərinləşdirirlər. Bununla da, maskulinləşdirilmiş "ön cəbhə", "arxa cəbhənin" qorunmasına xidmət edir və femininləşdirilmiş “arxa cəbhə” isə öz növbəsində sosial reproduksiya və istehsal əməyi ilə mövcud hərbiləşdirilmiş sistemə xidmət edir (Goldstein, 2009) . Maddi töhfələrlə yanaşı, ana, tibb bacısı, sevgili və ya həyat yoldaşı olması fonunda qadınların sosial reproduksiya və qayğı işləri ikili gender bölgüsünü dəstəkləyir və maskulinliyi fasilitasiya edir. Dövlətlər bu fərqi, “arxa cəbhə” və “ön cəbhə” dixatomiyasını gücləndirmək üçün "təbii" bir iş bölgüsü olaraq təqdim edir. Bu bölgü, "milli maraqları" və "prioritetləri" əsaslandırmaqla bərabər, gender rollarını və gözləntilərini təyin edir. Bu "maraqlar" səbəbindən qadın əməyi və bədəni hökumət və hərbi elitanın nəzarəti və "qorunması" altındakı "obyektlərə" çevrilir (Peterson, 1992) . Arxa və ön cəbhəsinin bu gender bölgüsü, "normal həyatı" müharibə quruluşundan ayırır və beləliklə müharibə zamanı baş verən aktalara əsas verərək bu kütləvi zorakılığı qanuniləşdirir. Təbii olaraq genderindən asılı olmayaraq hər kəs açıq təhlükə səbəbiylə müharibədən qorxmalı olsa da, kişilər bu zorakı quruluşda bir məna, status və güc tapmaq üçün böyüdülür. Müharibənin anormallığı ilə bacarmaq üçün kişilər müharibəni və normal həyatı fərqləndirməyə çalışır, müharibəni ali bir məqsədə çatmaq üçün müvəqqəti performas kimi və əvəzində normal həyatda mükafatlandırılacaqmış kimi dəyələndirirlər (Goldstein, 2009) . Buna baxmayaraq, müharibə dövrünün maskulinlikləri, müharibə bitəndə belə gender iyerarxiyasını və hökmranlığını formalaşdırmağa davam edir, çünki Goldshtein'in iddia etdiyi kimi müharibə sistemləri , döyüşlərdən daha çox, cəmiyyətlərin hər hansı bir potensial və həqiqi müharibəyə əlaqəli şəkildə hazırlanmasıdır.
"Biz bacararıq!” – Arxa cəbhə dəstək sistemi
Qadınların hərbiləşdirilmiş maskulinlik quruluşu daxilində insan-yaradan, qayğı göstərən və tərbiyəçi kimi genderləşmiş əməyi müharibə sistemlərini dəstəkləyir. Bu sistemlərin çoxalması qadınların ödənişsiz və az maaşlı əməyindən çox asılıdır. Qadınlar yalnız birbaşa şiddətlə deyil, həm də militarizm ideologiyası ilə də maskulinist sosial nəzarətin obyektləridir. Qadının əməyi tamamilə dəyərsizləşdirilsə də genderləşmiş dövlətlər qadınları militarizmi qidalandırmaqda və dəstəkləməkdə fəal rol oynamağa təşviq etməyə davam edirlər (Sjoberg & Via, 2010) . J.Hovard Millerin "Biz bacararıq!" 1943 -cü ilin afişası, qadın işçilərə müharibəyə dəstək səylərinə qoşulmaq üçün istehzalı şəkildə "güc vermişdi”. Bu afişanın əsas simvolu olan Rosie Riveter, İkinci Dünya Müharibəsinin təxminən 19 milyon digər qadın işçisini təmsil edirdi. Onsuz da aşağı maaşlarda işləyən və ya ödənişsiz məişət işləri ilə məşğul olan bu qadınların çoxu birdən-birə müharibəni təmin edən fabriklərdə işçiyə çevrildilər (Goldstein, 2009). Bu gün qadınlar təkcə militarizm üçün deyil, həm də birbaşa dövlətin hərbi sistemində xidmət etsələr də, bu, onların əməyinin istismarını iki -üç dəfə artırır. Bununla belə, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə gəldikdə, müharibə sisteminin gender bölgüsü çox aydın şəkildə ifadə edilir: kişilər döyüşür və qadınlar öz əməkləri ilə müharibə maşınını işə salırlar.
Qadınlar İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı müharibəyə mənəvi və maddi dəstək verən fəal vətənpərvərlik mövqeyi ortaya qoydular. Hekayələri bilinməyən birbaşa orduda olan qadınlardan başqa, bir çox qadın kişi ailə üzvlərini müharibəyə göndərməklə, müharibə üçün materiallar hazırlamaqla, həkimlər və yaralı əsgərlər üçün yemək bişirməklə, bəzən də, məsələn Ermənistanda silahlar düzəltməklə ön cəbhə ilə əlaqələnirdilər. Qadınlar üçün bu, onların "təbii vəzifəsi" dir və hər şeydən əvvəl "daha böyük ideala" xidmət edir (Goldstein, 2009) . Qadınların savaşa mənəvi dəstəyi, kişi ailə üzvlərini gülər üzlə müharibəyə göndərməklə və ağrını qürurla gizlətməklə başlayır. Müharibə ilə əlaqəli hislərini göstərmək özü də genderləşdiyi üçün qadınlar ənənəvi olaraq emosional kövrəkliklə assosiasiya edilir, lakin kişilərdən bütün itkiləri heç bir kədər olmadan qarşılamaqlarıı gözlənilir. Altı həftəlik bu müharibədə, heç də hər nümunənin bu gender bölgüsü ilə uyğunlaşmadığı görünürdü. Ərinin ölümü ilə üzləşən bir qadın, ənənələri rədd edərək tabutu çiyinlərinə götürmüşdü, iki oğlunu itirən ata isə onların məzar daşlarının üstündə ağlayırdı. Nəticədə, qadınların öz qəhrəmanlarının ölümünü qürürla qarşılaması, bu yüngülcə dəyişmiş gender ifadələrini belə hərbiyə mənəvi dəstək üçün əsas hərəkətverici qüvvəyə çevirirdi.
Bəzi "səlahiyyətli" orta təbəqə qadınlarının başlatdığı pul yığımları, hərbi və humanitar yardım kampaniyaları kimi fəaliyyətlər də döyüşlərdə və ya xəstəxanalardakı əsgərlərə və cəbhə yaxınlığındakı ailələrə dəstək verirdi. İkinci Qarabağ müharibəsinin başlamasından bir neçə gün sonra bu qadınlar cəbhədə olan əsgərlərə dəstək və təchizat toplamaq üçün səfərbər olmuşdular. Bu görünməz dəstəklərin çoxu müharibə vəziyyətində olan dövlətlərə maddi və psixoloji hərbi ehtiyacların və humanitar fəlakətin öhdəsindən gəlməyə birbaşa kömək edirdi. Arxa cəbhə dəstək sistemi, savaşı davam etdirmək üçün lazım olan bütün materiallarla təmin edirdi və bu prosesdə qadınların fəal rolu onların “təbbi olaraq sülh-qurucuları" olması fikri ilə üst -üstə düşmədi. Əslində, bir zamanlar fəal sülh qurucuları və ya vətəndaş cəmiyyəti fəalı olan qadınların əksəriyyəti, orduya təchizat təşkil etməklə ən çox məşğul olanlardan idi. Qadınların böyük əksəriyyəti, sinifindən asılı olmayaraq, bu münaqişənin başlanmasından bəri hər hansı bir siyasi müzakirədən və ya münaqişənin həllindən uzaqda qalmışdı və bəlkə də, birdən -birə bu yeni müharibənin başlaması ilə siyasi hüquqlarını tətbiq etmək imkanları olan qadınlar vətənpərvər "aktiv vətəndaşlar" modelinə çevrilməklə münaqişənin həlli ilə məşğul olduqlarını güman edirdilər. Dövlət bu fəal vətənpərvərlərdən bəzilərini, aralarında məşhurlar, vətəndaş cəmiyyəti fəalları, jurnalistlər də olmaqla arxa cəbhədə xidmətlərinə görə xüsusi medalla təltif etdi.
Bunun əsas motivlərindən biri uzun müddətdir ki, cəmiyyətin şüuruna yeridilən "ədalətli müharibə" illüziyası idi. Əksəriyyət, hətta bir vaxtlar rejimin zülmünü tənqid edənlər belə Qarabağı müharibə yolu ilə geri qaytarmağın ədalətli olduğuna və münaqişənin sona çatacağına, bölgəyə sülh gətirəcəyinə inanırdı. Eynilə, Ermənistandakı insanların da oxşar ümidləri vardı ki, müharibə onsuz da dəyişmiş status-kvonun fonunda onların xəyal qırıqlıqlarına son qoyacaq və gələcək nəsillərə sülh gətirəcək. "Sülh uğrunda savaşmaq" hər iki tərəfin ümumi fikir birliyi idi, sülh isə hər tərəf üçün fərqli şeyləri ifadə edirdi. Ədalətli müharibə nəzəriyyəsinin feminist tənqidi, nəyin ədalətli olduğu və bunun üçün kimin qərar verəcəyini, sülhün nə olduğu , necə əldə edildiyi və saxlanılmasını sorğulayır (Sjoberg, 2008) . Aydındır ki, Azərbaycandakı siyasi rejim bunun üçün qərar versə də, yalnız güclü hərbiləşdirilmiş sistemlər yaratmaqla deyil, həm də "düşmənlərini" faşist adlandırmaqla "ədalətli müharibə" illüziyasını yaratmağı bacardı. Arxa cəbhənin və qadınların şən mənəvi dəstəyinin sadiqliyi və birliyi bir daha qorunub saxlanılmışdı. Ancaq qeyd etmək vacibdir ki, Azərbaycanda genişlənən feminist müharibə əleyhdarları bu illuziyanı dağıtmağa çalışdı və cəmiyyətin və siyasi rejimin rahat fikir birliyinə etiraz etdi.
Qadınlar döyüş meydanlarının arxasında
Maddi və mənəvi hərbi dəstəyin təşəbbüskarı olan yuxarıda qeyd olunan orta sinif qadınlarının təcrübələri, müharibə bölgələrində yaşayan və müharibə səbəbiylə köçkün olanlarla eyniləşdirilməməlidir. Altı həftəlik müharibə zamanı məktəblər, qarajlar, tərk edilmiş evlər, kafelər, yol kənarları, avtobuslar, avtomobillər əsasən qadınlar, uşaqlar və yaşlılardan ibarət olan minlərlə ailənin yeni evinə çevrildi. Onlara 27 sentyabr gecəsi dərhal sığınacaqlara, xüsusən də cəbhə yaxınlığındakı dövlət məktəblərinə yönləndirilməklə evlərini tərk etmələri əmr edilmişdi. Bu ailələrin əksəriyyəti əvvəllər də məcburi köçkün olan, elə münaqişə başlayandan bəri bir neçə dəfə köçkün düşən şəxslər idi. Davamlı şəkildə yerdəyişmələrə öyrəşmiş bu insanlar sığınacaqlarda- yeni “evlərində” səssizcə gözləyirdilər. Sığınacağa çevrilmiş məktəblərin birində humanitar yardım paylama prosesi zamanı ailələrdən otaqlarına qayıtmaları istənildi. Bir yaşlı qadın ailə üzvlərinə "Gəlin evimizə qayıdaq (sinif otağını nəzərdə tuturdu)" deməsi, bu illər ərzində yerdəyişmə döngüsünün onları hər dəfə yeni reallıqlara uyğunlaşmağa necə hazırladığını göstərirdi.
Arxa cəbhə dəstək sistemi ruh yüksəkliyinin davamlılığı naminə mümkün qədər humanitar fəlakətlə məşğul olmağa çalışsa da, "milli prioritetlərin" həyata keçirilməsinin fonunda kölgədə qalırdı. Hərbi və humanitar yardımlar təşkil edən "imtiyazlı" bacılarından fərqli olaraq sığınacaqlarda yaşayan qadınlar təhlükəli və asılı vəziyyətdə idi. Onların əksəriyyəti hərbi ailələr idi, çünki bu hərbiləşdirilmiş bölgələrdə kişilərin ən yaxşı şəkildə əldə edə biləcəyi işdir. Sığınacaqlarda internet və ya televiziya olmadığında bu ailələr təxminən 44 gün ərzində heç bir məlumat əldə edə bilmədikləri üçün qeyri -müəyyən vəziyyətdə gözləyirdilər. Silah səsləri də onlara tanış idi. Hətta uşaqlar belə silahlarla bağlı yaxşı məlumatlıdırlar, uzaqdan gələn səsə əsasən silahları müəyyənləşdirə bilirlər. Gənc qızlar yad kişilərlə dolu bu qəribə şəraitdə utancaq və özünə güvənməyən görünürdü, hətta bəzən tanımadıqları ailələrlə eyni otaqda qalırdılar. Ailələr tanış qrup şəklində köçürülməmişdi. Bəziləri qohumlarının yanında idi, amma əsasən hər məktəbdə müxtəlif cəbhə bölgələrindən, kəndlərdən yüzlərlə ailə vardı. Gigiyena böyük bir problem idi, çünki yüzlərlə ailə üçün yalnız bir tualet var idi, hamamını sizə təqdim edəcək mehriban bir yerli tanışınız varsa duş almaq imtiyazınız varıydı. Menstruasiya gigiyena məhsulları mövcud olmadığından edə biləcəyiniz yalnız yardımlara güvənməkdir. Hamilə qadınlar da həmin sığınacaqlarda lazımi tibbi müalicə olmadan qalırdılar. Dağlıq Qarabağın erməni əhalisi arasında da humanitar fəlakət çox genişlənmişdi və Azərbaycanda işıqlandırılan xəbərlərdən fərqli olaraq bəzi medialarda bunu görmək olurdu (BBC, 2020; Kuchera, 2020) . Cəbhəyanı bölgələrdəki insanların əsl əzablarının, əhalinin “ruh yüksəkliyinə” təsir edər deyə yayğın mediyaların heç birində işıqlandırılmasına icazə verilməmişdi. Ta ki, onlar bombalanıb ölənə qədər.
Eynən döyüşlərdəki əsgərlərin motivi kimi, mülki əhali arasındakı sağ-qalma əhval-ruhiyyəsini ayaqda saxlayan müharibənin müvəqqəti olması düşüncəsidir. Bu düşüncə o qədər yüksək idi ki, köçkünlər evlərindən uzaqlaşmaq istəmirdilər. Əsgərlərin həyatı kimi həyatlarının da "prioritet" olmadığını bilirdilər və bu səbəbdən də savaşın sona çatması üçün qərarların verilməsini gözləyirdilər.
Nəticə
Dağlıq Qarabağda 44 gün davam edən müharibə, qadınların onlara zülm edən müharibə sistemini paradoksal şəkildə dəstəklədiyini və bu sistemin yenidən istehsal olunmasında fəal rol oynadıqlarını göstərdi. "Arxa cəbhə" olmadan "ön cəbhə" olmayacağı üçün bu ayrılmaz cütlük, heteroseksist gender rolu bölgülərinin qurulması ilə gücləndirilmişdir. Təkcə insan-yaratmaq və qayğı göstərmək kimi ənənəvi gender rollarını mənimsəyən qadınlar deyil, həm də daha imtiyazlı və emansipasiya olmuş qadınlar arxa cəbhə dəstək sisteminə töhfə vermək üçün səy göstərdilər. Digər tərəfdən, müharibə bölgələrinin yaxınlığında yaşayan qadınların təhlükəsizliyi "milli təhlükəsizlik" dən daha az əhəmiyyətli olduğuna inanıldığı üçün onlar tamamilə gücsüzləşdirilmiş və nəzərə alınmamışdı. Beləliklə, maskulinliklərin və genderləşmiş dövlətlərinin hegemonluğunun dominant olaraq qalacağı və buna qadınların aktiv töhfə verəcəyi müddətcə cəmiyyətlərimiz üçün sülhün və ədalətin hökm sürəcəyi ehtimalı mümkünsüz görünür.
Ədəbiyyat siyahısı:
BBC . (2020, October 08). BBC journalist wrties from Tartar. Retrieved from BBC Azərbaycanca: https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-54463534
Connell, R. (2005). Masculinities (Second Edition).
Enloe, C. (2000). Bananas, beaches and bases : making feminist sense of international politics (6th ed.). Berkeley: University of California Press.
Goldstein, J. (2009). War and gender: How gender shapes the war system and vice versa. Cambridge: Cambridge University Press.
Gramsci, A., Hoare, Q., & Smith, G. N. (1971). Selections from the prison notebooks. London: Lawrence & Wishart.
Kuchera, J. (2020, November 04). Armenians flee fighting in Karabakh. Retrieved from Eurasianet: https://eurasianet.org/armenians-flee-fighting-in-karabakh
Peterson, V. (1992). Gendered states: Feminist (re) visions of international relations theory. Boulder, Colorado: Lynne Rienner.
Sjoberg, L. (2008). Why Just War Needs Feminism Now More Than Ever. International Politics. doi:https://doi.org/10.1057/palgrave.ip.8800216
Sjoberg, L., & Via, S. (2010). Gender, War and Militarism: Feminist perspectives.