Məqalə Maksim Evstropov tərəfindən syg.ma saytı üçün yazılıb. Məqaləni orijinalda buradan oxuya bilərsiniz. Tərcümədən sonra mətnin Azərbaycandakı siyasi reallığını necə əks etdirdiyi barədə fikirlərimi yazıram.
Tərcümə
Siyasi ümidsizlik siyasi vəziyyətin qeyri-mümkünlüyüdür. Nə ümidlər var, nə illüziyalar, nə layihələr, nə gələcək, nə çıxış yolu - maksimum yadlaşma. Bu, Aqambenin dili ilə desək biosiyasi fövqəladə hal kimi bilinən “məhrum həyatı” xatırladır [1]. Bununla yanaşı, bunu “siyasi ölüm” də adlandırmaq olar (məhrum həyat siyasi ölümdür). Eyni zamanda və müəyyən dialektik mənada bu vəziyyət, Kierkegaardın ümidsizliyi səciyyələndirdiyi kimi ölümün qeyri-mümkün olduğu, amma həm də “ölümə aparan xəstəlikdir”. Başqa sözlə ölüm sonsuzluğun arzu olunan sonudur [2].
Bu, bir heyvanın, ya da meyitin (hər şeyi meyitin gözü ilə görəndə), ya da daha yaxşı desək, heyvanın cəsədinin siyasi mövqeyidir. Məsələn, ölü bir itin.
Modernizmin biopolitik vəziyyətində “məhrum həyat” xüsusi, müstəsna bir şey deyil, əksinə normaya çevrilmiş fövqəladə haldır. Eyni ilə siyasi ümidsizlik də qeyri-adi bir şey deyil. Bu ümidsizlik totaldır. Yəni, hər hansı bir hərəkətin bir növ qaçılmaz fonu, hər hansı digər düşüncənin arxa planıdır. Onu görməməzlikdən gəlmək olar, onunla yaşamaq və qərarlaşmaq olar, lakin ondan qaçmaqla və ya müsbət bir şeylə ona qarşı çıxmaqla qalib gəlmək olmaz. Çünki ümidsizliyin total vəziyyətində xalis müsbət bir şey tapmaq mümkün deyil.
Ümidsizliyə qalib gəlmək imkanı daha çox ümidsizliyin özündədir. Sona qədər ümidsiz olmaq lazımdır, baxamayaraq ki, son olmaya bilər. Bu, həm də Kierkegaardın təklif etdiyi onun özünün müəllif-xarakterlərindən biridir: Əgər ümidsizlik içindəsənsə, deməli, hələ sona qədər ümidsiz deyilsən.
Fəal olmaq üçün ümidsiz olmaq lazımdır - və ya əksinə. Beləliklə, siyasi ölüm siyasi mübarizənin başlanğıc nöqtəsinə çevrilir. Marks proletariatın vəziyyətinin məhz məhrum vəziyyətdə olduğunu təsvir edir, lakin elə inqilabi fəaliyyət məhz bu vəziyyətdə başlayır. Aşağı siniflər dözməyə davam edə bilmirlər (artıq dözə bilmirlər). Məhz zəncirlərindən başqa itirəcək heç nəyi olmayan insanlar istismar və bərabərsizliyi aradan qaldıra bilər [3]. Proletariatı inqilabçı etmək onlarda inqilabi ümidsizlik şüurunu oyatmaq deməkdir. Başqa sözlə özünü və başqalarını ümidsizliyə düçar etməkdir. Benjaminin irəli sürdüyü real fövqəladə halın normaya çevrilmiş fövqəladə vəziyyətə qarşı qoyulması düsturunun mənası məhz budur [4].
Ümidsizliyin hərəkətə çevrilməsində (və ya bəlkə də ümidsizliyin özünə çevrilməsində) əsas amillərdən biri yumordur. İtirəcək heç bir şey olmadıqda və eyni zamanda ediləcək bir şey qalmadıqda, yalnız gülmək qalır. Ölü heyvan gülür. Siyasi meyitin gülüşü, məsələn, ölü itin gülüşüdür.
Gülüş affektivdir, amma elə bir affektdir ki, vəziyyətin həm daxilində, həm də xaricindədir. Yoluxucu, qəfil, idarəolunmaz gülüş bədənin baş verənlər hadisələrin necə ayrılmaz hissəsi olmasını və eyni zamanda ondan kənara çıxmasını göstərir. Gülüşlə titrəyən nəsnələr taleyin onlara hazırladığı hüdudlarından kənara çıxır.
Siyasi ümidsizlik vəziyyətində yumor qara yumora dönür. O, heç bir şəkildə siyasi ölümə haqq qazandırmır və ya legitimləşdirmir və onu tam absurd kimi qələmə verir. Buna baxmayaraq, bu hal, eyni zamanda, müəyyən bir qəribə (və bəzən qorxulu) məmnunluq gətirə bilir.
Deməli, ümidsizlikdən “çıxış yolu” paradoksaldır. Ümidsizlikdən qurtulmaq üçün ümidsizliyə qapılmaq lazımdır. Amma bu paradoks həm də siyasi ümidsizlik vəziyyətini çıxılmaz dairə kimi bir şeyə çevirir. Fəaliyyət ümid vermir və azad etmir, əksinə, ümidsizliyi dəyişdirir və artırır.
Yumor, məsələn, bu paradoksal qeyri-müəyyənliyin nümunəsidir. Yumor, vəziyyətin öhdəsindən gəlməyə imkan verir - yumorda əlbəttə ki, müalicəvi nəsə var. Amma bu dərman-farmakos həm də zəhərli çarədir. Elə bir çarə ki, ümidsizliyi qidalandırır və həm də ona yoluxur. Qara yumor siyasi ölümlə yaşayır, onun üzərində parazitləşir və onunla birlikdə bir növ ümumi simptomu əks etdirir.
Qeydlər:
Mətn Tartuda keçirilən “İctimai Sferada Yumor və Konflikt” konfransı üçün qeydlərdir və təqdimatda qismən istifadə edilmişdir: Asa Harvard Maare, Maks Evstropov, “Qara yumor və siyasi ümidsizlik: Ölülərlə siyasət etmək”, 5 sentyabr , 2024.
[1] Giorgio Agamben. Homo Sacer: Sovereign Power and Bare Life.
[2] Søren Kierkegaard. The Sickness unto Death [under the pseudonym Anti-Climacus].
[3] Karl Marx, Friedrich Engels. The Manifesto of the Communist Party.
[4] Walter Benjamin. Theses on the Philosophy of History [Thesis VIII].
Tərcüməçidən: Azərbaycanda çarəsizlik, siyasi ölülər və yumor.
Bu kiçik mətni oxuyanda Azərbaycan barədə düşünürdüm - burdakı məhrum siyasi həyat barədə. "Bare life" ifadəsini Azərbaycan dilinə bir neçə cür tərcümə etmək olardı: sadə həyat, yoxsul həyat, çılpaq həyat. Amma digər fikirdaşımla danışdıqdan sonra ən uyğun sözün məhrum olduğu qərarına gəldik, çünki Azərbaycanlıların yaşadığı vəziyyət siyasi, iqtisadi, fikir məhrumiyyətidir.
Ancaq sual yaranır ki, bu məhrumiyyətlərə baxmayaraq, Azərbaycanlılar hələdəmi siyasi çarəsizliyə düçar olmayıblar? Düşünürəm ki, olublar. Lakin bu siyasi çarəsizliyin heç bir siyasi fəaliyyətə dönməməyinin digər mümkün səbəblərlə yanaşı biri də, Azərbaycan cəmiyyətində siyasətə qara yumor baxış bucağından baxmaq ola bilər. Tərcümə etdiyim yazıda da deyildiyi kimi, qara yumorun müalicəvi cəhəti ola bilər - baş verən çarəsizliklə qarşılaşmaq, onu qavrayaraq necəsə yaşamağa davam etmək. Lakin, yumor, satira həmişə sakitləşdirici deyil. Satira və yumorun inkaredici, inqilabçı və təxribatçı (subversive) tərəfləri də var.
Məsələn, Azərbaycan siyasi və ədəbi həyatının ən tanınmış nümunəsi Molla Nəsrəddindin obrazıdır. Təsadüfi deyil ki, eyni adlı jurnalı Azərbaycan cəmiyyətini "Ölülər" əsərində ən gözəl təsvir edən Cəlil Məmmədquluzadə redaktə edib. Vaxtılə Molla Nəsrəddinçilər, cəmiyyətdə çox ciddi gücə sahib olan dini inanclara, mühafizəkar fikirlərə qarşı çıxmış və onların üzünə gülmüşlər və bu öz dövrləri və kontekstləri üçün kifayət qədər təxribatçı fəaliyyət olub.
Öz təxribatçı fəaliyyətlərinə baxmayaraq, paradoksal olaraq Molla Nəsrəddinçilər həm də sakitləşdirici bir yumor ənənəsinə nümunə oldular. Məsələn Sovet dövründə çıxan Mozalan kinojurnalı Molla Nəsrəddinçilər kimi cəmiyyəti tənqid etməyə davam etsə də, artıq gücün üzünə gülə bilmədiyindən öz radikal potensialını itirir. Çünki güc cəmiyyətdəki çatışmazlıqlarda deyil, Sovet hökumətində idi. Və beləliklə yumor təxribatçı, inqilabçı potensialını itirərək, sakitləşdirici, müalicəvi xarakter daşımağa başlayır. Mozalan kinojurnalını 2021-ci ildə yenidən dirçəltməyə çalışaraq bir neçə epizod çəkib AzTV-də efirə verdilər. [1] Satira və yumordan məhrum yeni Mozalanın davamı belə gəlmədi.
Daha müasir dövrə gəlsək, müstəqillik dövrünün ən möhtəşəm filmlərindən biri olan "Köpək" filmi də absurd janrında çəkilib. Çox maraqlıdır ki, müəllif çarəsizliyə düçar olmuş insanların necə itə döndüyünü (birbaşa mənada) ustalıqla göstərir. Maraqlıdır ki, dilimizdə aforizm olaraq itə dönmək ifadəsi də işlədilir - çarəsizlikdən gələn qəzəbin nəticəsi olaraq itə dönürük, digərlərini qapmağa çalışırıq. Çarəsizlik demişkən, adamı çarəsiz qoyan da elə bu Köpək filminin heç televiziyalarda göstərilməməsidir. Bir çoxları onun qadağan olunduğunu yazsalar da, Azərbaycan Milli Kitabxanasının qəzet arxivlərindən tapdığım 525-ci qəzetdəki məqalədə xüsusi bir qadağanın olduğu göstərilməyib [2]. Sadəcə filmin bəxti qara imiş [3].
Bunlardan savayı, 2000-ci illərin ən populyar verilişlərini saymağımı kimsə istəsə, ağla ilk gələnlər, Kuklalar, Qulp və Zorxanadır. Amma təəssüf ki, bu verilişlərin də heç birinin sakitləşdirici yumordan o yana keçdiyini görmədik. İnsanlar bu verilişlərə baxıb öz gününə ağladılar, sonra isə həyata davam etdilər. Baxmayaraq ki, məsələn Qulp verilişində Aşıq Yadigarın öncəgörən mahnısının sözləri kifayət qədər tənqidi idi: "özgə bağın çiçəkləri solaydı, tək partiya bu doğma YAP olaydı. Hər zülmünə dözərəm, dözərəm, istəyirsən sına YAP, sına YAP." [4]. Üstündən 20 il keçib, it də gedib, YAP da gedib, qalıb bir dənə güc sahibi - Əliyev. O da sağ olsun, Aşıq Yadigarın xahişini yerdə qoymayıb hər zülmü sınayır. Biz də dözürük.
Bugün, Azərbaycanda gücün üzünə gülənlər az deyil. Məsələn, sosial şəbəkələrdə gənclərin hakimiyyəti və ayrı-ayrı hakimiyyət nümayəndələri trollaması, feminist fəalların onların şəxsi həyatları ilə bağlı məlumatları paylaşan əxlaqsız hökumətə gülməkləri, bu yaxınlarda isə dövlətə xəyanət maddəsi ilə tutulmuş Bəhruz Səmədovun hər dəfə kamera qarşından keçəndə hər mənada Azərbaycan hökumətini trollaması bunlara nümunədir.
Trollamaq, və ya zalımın üzünə inadkarcasına gülmək, artıq müxalifliyi yox, birbaşa inkarın göstəricisidir. İnkar, özündə təkcə müxalif müqaviməti ehtiva etmir, həm də inkar edənin üzərində heç bir gücə sahib olmadığını göstərir. Bununla da həmin gücü gücsüzləşdirir [5].
Son olaraq, bugün Azərbaycan cəmiyyəti siyasi ölüdür. Bu zalım hakimiyyətə nə müqavimət göstərəcək gücdədir, nə də halda. Aqambenin fövqəladə vəziyyəti Azərbaycanda normaya dönüb, məsələn dörd ilən çoxdur ki, ölkənin quru sərhədləri bağlı olaraq qalır və bu gülünc bir şəkildə COVID-19-la (fövqəladə vəziyyət) izah edilir. Siyasi ölülərin isə vecinə deyil. Düçar olmuş çarəsizliyi isə zarafatlarla sakitləşdirib keçirlər.
Buna baxmayaraq, hər şey total və tam deyil. Fərqli düşünən insanlar hələ də var. Onlar tam çarəsizliyə düçar olublar, itirəcəkləri heçnə də qalmayıb. Heç özlərini sakitləşdirməyə yumorları da yoxdur. Ancaq hakimiyyətin üzünə inkarcasına gülüb bu gülüşün yeni dayanışmanın başlanğıcı olmasına inanmaqdan başqa.
Qeydlər:
[2] Şahanə Müşfiq. "Köpək" filminin uğursuz taleyi 525-ci qəzet.-26 fevral.-S.18 http://www.anl.az/down/meqale/525/2020/fevral/205.htm
[5] Bhungalia, Lisa. "Laughing at power: Humor, transgression, and the politics of refusal in Palestine." Environment and Planning C: Politics and Space 38, no. 3 (2020): 387-404.
Comments